Istoria Visita Foho Maunfahe

Maunfahe; antes loron monu fahe oeste (loro monu) hatudu lolos tuku 15:00, ministru Turismo Francisco Kabualdy Lay hahu foti bandeira ki’ik oan ida siknifika atividade lao tuir ain fatin Dom Boventura husi Postu tuan Same nian hodi lao ba foho Maun Fahe ho distansi kilo metru 11.

Hafoin lansamentu husi ministru Turismo partisipante sira hahu lao husi postu tuan Same nian ou Pauzada Same ba foho Maunfahe,atividade lao ne’e hahu lolos iha tuku 03:00 loron kraik no remata iha tuku 10:00 kalan iha fatin sereimónia Tinan 100 ida Luta ou Revolta Dom Boaventura Luak-Maun Fahe ho distansia kilometru 11. Partisipante ne’ebé partisipa iha atividade lao tuir ain fatin Dom Boaventura ne’e mai husi Partisipante Estudu interkambiu juvenil 2012 ba dala IV, Konsellu Estudante Universitariu Maunfahe,estudante primária to’o sekundáriu Same Vila, katuas lia nain,komisaun organizadora, siguransa (F-FDTL-PNTL),Jornalista no komunidade jeral hamutuk ema besik rihun ida.Atividade objetivu mak lori partisipante sira lao tuir ain fatin Dom Boaventura nian iha ne’ebé nia lao hodi hahu fuhu kontra kolonalismo Portuques sira. Dala ruma sei mosu husu barak/pregunta husi le’e nain sira tamba sa mak Dom Boaventura oho Malae sira, tuir istoria husi jerasaun Maunfahe sira katak tamba hare’e ba nia reinu sira terus barak ona liu husi sistema hasa’e impostu husi pataka 1 ba pataka 1-3 no manu tolun 10 kada ema ida-ida ne’ebé hetan ona idade tinan 17 ba leten no kolonalista sira sempre uza sistema asaltu ba feto ra’an sira, entaun hare’e ba problema hirak ne’e Dom Boaventura foti asaun hodi kontra kolonalismo sira tuir nia prinsipiu “Lakoi Ema Matan Mutin Ukun Ita”

Hafoin foin lao husi postu tuan Same, partisipante sira hahu lao tuir lotunda/Bundaran Same no tama dalan ki’ik ida husi igreja Same nia sorin karuk no lao kuaze kilometru besik 2 hetan ona katuas lia nain sira ne’ebé halibur antes iha ne’eba, husi fatin ne’e mak katuas lian nain ne’ebé lidera husi Avo ne’ebé honaran Quebere hodi lori ema lubun bo’ot ne’e sa’e ba foho ida ne’ebé ho naran Rai Meran, tuir istoria fatin ne’e hanesan fatin siguransa/Visilansia ba dahuluk tamba foho ne’e mak a’as ba dahruak husi foho Maunfahe, husi foho Rai meran ne’e mak Dom Boaventura halo pre-parasaun diak hodi lao tu’un ba postu tuan Same hodi oho Malae mutin sira.Hafoin oho tiha Malae sira Dom Boaventura hahu lao fila fali mai iha foho Rai Meran no kuntuinua lao fa to’o fali foho Maunfahe,fatin siguransa Rai Meran ne’e fatin estratejiku duni hodi tau visilansia,tamba iha fatin ba subar fatin no fatuk mesak naruk no lolon deit  .

Husi fatin siguransa Rai Meran, partisipante sira hamutuk ho katuas lia nain sira hahu lao kontuinua lao ba fatin siguransa ba dahruak nian sira iha daln hetan hakerek letra ho ko’or mean ne’ebé taka iha kalen plat ki’ik ida hateten metru 300+, siknifika husi Rai Meran ba to’o fatin siguransa dahruak ne’e iha metru 300, fatin ne’e ho naran Narudu,iha fatin narudu ne’e dalan sikun maten ida no iha inur barak hanesan fatin ba subar nian, husi fali Narudu kuntuinua lao ba fatin siguransa seluk Ai-Alu,partisipante sira labele observa ona saida mak bele hare’e tamba rai hahu nakukun iha ne’ebé hatudu tuku 7:23 (kalan) Otl,maibe rona deit ona esplikasaun husi katuas lia nain sira.

Hafoin husi fatin siguransa Ai-Alu kuntuinua lao ba fatin abrigu Ermera-Udu hanesan fatin siguransa ikus, iha fatin ne’e mós Dom Boaventura nia A’as Wain sira hahu mate ona tamba hetan ataka makas husi forsa Portuques no nia aliadu sira,maibe ema ladun mate hafoin A’as Wain sira rekua ba luak mak mate barak.

No le’e nain sira iha fatin abrigu Ermera-Udu dalan ne’ebé haten ke’e liu husi projetu $.3 remata hatudu kilo 8-9, dalan ne’e labele kuntuinua ona tamba tuir katuas lia nain sira fatin sagradu ou bandu kulker atividade lao iha ne’e,tamba tamba natureza teb-tebes iha ne’ebé ai sira sei matak teb-tebes, iha fatin ne’e mós katuas lia nain sira hahu bandu partisipante sira labele silu ai oua ai sanak arbiru, ho avisu ne’e partisipante sira hahu lao ho hakmatek la kanta no hakilar hanesan hahu husi fatin dahuluk nian, hafin metru 200 husi Ermera-Udu katuas lia nain Quebere hatudu be’e matan ida,iha ne’ebé be’e matan ne’e hanesan mota oan ida suli husi foho Maunfahe nia tutun tu’un mai be’e matan ne’e hatu’ur iha fatin ida naran Bablala, husi be’e matan Bablala hahu lao fali ba be’e matan ida seluk mos hanesan iha oin fali hateke ba parte tasi mane, be’e matan ne’e hanaran Rai Butin, husi be’e matan 2 ne’e mak inan-feton no A’as Wain husi Dom Boaventura kuru hodi apoiu funu revoltasaun ne’e, husi be’e matan Bablala ba Rai Butin maizemenus metru 100.

Hafoin metru 100 ba oin parte siguransa (F-FDTL no PNTL) sira hahu hapara partisipante sira hotu hodi deskansa besik oras ida,tamba rai nakukun liu ona,hapara ne’e kestaun siguransa tamba oras hatudu ona tuku 9:00 kalan Otl,fatin deskansa ba dala ikus ne’e sei tama nafatin iha areia Rai Butin hatu’ur los iha foho Maunfahe nia okos, iha fatin deskansa ne’e mak parte siguransa hahu forma ema hotu ne’eb’e partisipa hanesan iha oin siguransa sira,katuas lia nain sira,sira ne’ebé lori bandeira no ikus liu partisipante sira seluk.

Tamba hare’e ba oras kalan liu ona katuas lia nain sira la fó ona lisensa ba partisipante sira atu sa’e ba foho Maun fahe nia tutun,tamba dalan ne’ebé sa’e ba klo’ot teb-tebes,entaun partisipante sira hahu lao tu’un deit to’o hetan mota ida maizeimenus kilmetru 1 resin husi Rai Butin, katuas lia nain sira hapara fila fali partisipante sira tamba besik ona fatin ikus (Luak),iha fatin ne’e katuas lia nain sira esplika ba partisipante sira hotu katak “metru 200 ba oin ita tenke lao iha situasaun hakmatek, tuir lolos, ita tama iha ne’eba tenke hasai Xiñelus,Sapatu no Sapeo,maibe tamba ne’e programa governu nain,ne’e duni ita lao deit,husu liu mak tenke hakmatek” wainhira hahu besik ba uma balu iha ne’eba tuir observasaun L.F nian hanesan uma lisan,maibe katuas sira labele fó sai ona naran husi fatin ne’e tamba sagradu, maibe situasaun hakmatek tebes wainhira liu husi fatin ne’eba,.

Depois liu tiha fatin sagradu ne’e partisipante sira hahu hakilar no hananu tamba hetan ona naroman husi eletrisidade ne’ebé monta iha monumentu Dom Boaventura,partisipante lao tuir ain fatin Dom Boaventura ne’e para iha teteuk bo’ot ida hanesan fatin deskansa ikus nian no sira hahu dehan Viva Dom Baoventura,Viva Distritu Maunfahe,Viva Timor Leste, Viva Juventude Timor Leste.Martinho da.Costa